Gruzińskie alfabety

Alfabet gruziński uważany jest za jeden z 14 najbardziej oryginalnych (podstawowych) alfabetów na świecie. W rozwoju pisma gruzińskiego wyróżnia się dwa główne okresy: starogruziński do XI wieku oraz nowogruziński od XII wieku. Do starogruzińskiego okresu zalicza się alfabety asomtawruli i nuschuri, do nowogruzińskiego alfabet mchedruli. Alfabet gruziński rozwijał się w trzech etapach, dlatego pismo z każdego etapu znane jest pod inną nazwą. Mimo różnicy wizualnej, nowogruziński ukształtował się na bazie starogruzińskiego.

Źródło: opracowanie własne na podstawie: T. Mczedlidze, Asomtawruli, nuschuri, mchedruli, Tbilisi 2008, s. 4-7.

W gruzińskich źródłach czytamy, że najstarszy odkryty tekst napisany w alfabecie asomtawrulskim, pochodzi z lat 361-382. W roku 1984 w małej wiosce Dawati znaleziono kamienne stele. Pomiędzy wyrzeźbionymi obrazami św. Michała i św. Gabriela wykryto litery alfabetu asomtawruli które zdaniem archeologów pochodzą z IV wieku (Putkaradze 2006, 81). W większości źródeł spotykamy się z informacją, że najstarszy tekst pochodzi z V wieku. W roku 1952 włoski archeolog Virgilio Canio Corbo na terytorium Pustyni Judzkiej znalazł inskrypcję, tzw. Bir el Qutt, która pochodzi z lat 430-433. Jeszcze wcześniej, za najstarszym odkryte pismo uważano inskrypcję Bolnisis Sioni, którą znaleziono w Gruzji i jest datowana na 492-493 rok (Putkaradze 2006, 80). 

W pierwszym alfabecie asomtawruli litery mają okrągły kształt, dlatego często nazywamy go mrgwlowani, czyli okrągły. Alfabet asomtawruli stosowano do IX wieku, obejmował on 38 znaków. Jego system graficzny składa się tylko z dwóch elementów geometrycznych: koła i kreski, gdzie każda litera ma taką samą wysokość. 

Pismo nuschuri (nuscha – „minuskuła”) jest rozwiniętym alfabetem asomtawruli, które można spotkać od IX wieku (najstarsze pismo pochodzi z 864 roku) (Mczedlidze 2008, 9). Pismo jest określane niekiedy jako chucuri (chuci – „kapłan”). Alfabet ten najczęściej wykorzystywano w cerkwi, dlatego często nazywany jest alfabetem cerkiewnym. W przeciwieństwie do alfabetu asomtawruli litery w nuschuri są mniejsze i mają różną wysokość. Jeśli litery asomtawruli pisano między dwoma liniami, litery nuschuri pisze się między czterema liniami. Dlatego pod względem graficznym między nimi jest duża różnica. Asomtawruli jest pismem raczej starożytnym a nuschuri średniowiecznym (Mczedlidze 2008, 11). 

Obecny alfabet jest znany pod nazwą mchedruli. Jego nazwa pochodzi od słowa mchedari (მხედარი), czyli jeździec. Z alfabetu głównie korzystali wojownicy, handlowcy itp. Najstarsze ślady obecnego alfabetu mchedruli spotykamy w roku 1054, ale ostateczny kształt liter w alfabecie ukształtował się w XIV wieku(Putkaradze 2006, 84). Pismo podzielone zostało na trzy strefy: górną, środkową i dolną, dlatego litery mają różne wysokości. Mchedruli składa się z 33 znaków, jedna litera odpowiada jednej głosce. W opisie alfabetu gruzińskiego ważną informacją i znacznikiem jest to, iż występują w nim tylko litery, które odpowiadają jednej głosce. Nie ma dwuznaków połączeń dwóch liter, np. jak w języku polskim "sz", "ch", "rz", "cz" itd. Jak już wczesnej wspominałam, tylko raz, w alfabecie nuschuri pojawiła się litera „U” (უ), powstała właśnie z połączenia dwóch liter (Ⴍɖ). W mchedruli nie są rozróżniane duże i małe litery, kilka liter posiada różne formy drukowane. Historia pokazuje, że podczas ewolucji alfabetu 5 liter zostało usuniętych, dlatego z 38 znaków zostały tylko 33. Były one zapożyczone z innych alfabetów (ჱ, ჲ, ჳ, ჴ, ჵ), dlatego współcześnie wykorzystywane są tylko tradycyjne litery (Diringer 1972, 324). 

Bibliografia: 

D. Diringer, Alfabet czyli klucz do dziejów ludzkich, Warszawa 1972. 

L. Czilaszwili, The ancient Georgian Inscriptions od Nekresi and questions of the history of Georgian writing, Tbilisi 2004. 

T. Putkaradze, Historia języka gruzińskiego, Kutaisi 2006. 

T. Mczedlidze, Asomtawruli, nuschuri, mchedruli, Tbilisi 2008. 

© Opracowanie własne 

G.Kobakhidze